Uitbraak van de oorlog
Opa is geëmotioneerd als hij hoort dat de schrijver en literatuurcriticus Menno ter Braak op de avond van de capitulatie van Nederland zelfmoord heeft gepleegd.
Nederlandsche Unie
Opa wordt 'propagandist' voor een nieuwe beweging: de Nederlandsche Unie. Dit is zijn lidmaatschapskaart:
In het katholieke weekblad Herstel waarvoor hij dan nog steeds werkt, verschijnt in juli 1940 deze tekening van opa, die oproept tot aansluiting bij de Nederlandsche Unie (klik erop voor een vergroting):
Wat opa bij de Unie precies als 'propagandist' doet, is mij onduidelijk. In het instructieboekje 'Wij gaan op huisbezoek! Wenken voor de propagandisten en huisbezoekers van de Nederlandsche Unie' wordt uit de doeken gedaan hoe mensen overgehaald moeten worden om lid te worden.
Er worden door propagandisten ook Unie-kringen gevormd. Ongeveer twintig personen, afkomstig uit dezelfde straat of wijk, komen af en toe bijeen "tot een ernstige bespreking van de problemen waarvoor het Nederlandsche Volk zich gesteld ziet."
Nadat in december 1941 de organisatie door de Duitse bezetter wordt verboden, gaan sommige Unie-kringen in het geheim door en worden kernen van verzet.
Het zou kunnen zijn dat opa in zo'n groepje zat. In de familie gaan in ieder geval verzetsverhalen rond. Opa vertelde daar na de oorlog niets over.
De NPS-serie De Oorlog duidt de Nederlandsche Unie. Deze dient zich in de eerste oorlogsmaanden aan. Drie prominente mannen (Linthorst Homan, De Quay en Einthoven) willen met de Unie, met erkenning van de nieuwe situatie, eensgezind te strijden voor het behoud van de Nederlandse waarden en voor vernieuwing van de maatschappij.
Dat is een uitgangspunt waarmee je alle kanten op kan, maar voor heel veel Nederlanders voelt dit initiatief aan als een protest tegen de NSB, en daarmee tegen de Duitse bezetter.
Opa's partij, de Rooms-Katholieke Staatspartij, staat zeer positief tegenover de Unie. Ook het Katholieke Onderwijzers Verbond maande zijn leden om zich aan te sluiten. De Unie heeft binnen een week al circa 200.000 leden. Het zijn er op het hoogtepunt 800.000. De beweging geeft het weekblad De Unie uit met een oplage van 314.000 exemplaren. Daarin verschijnen geen tekeningen van opa.
Tekenwerk
De bondsbladen Herstel en St. Eloy gaan door tot en met juli 1941, evenals opa's tekenwerk daarin. Zie het hoofdstuk Opa's tekeningen 1940-1945.
Stalin-tekening
In 1942 wordt er een affiche en een pamflet verspreid vanuit nationaal-socialistische zijde, met daarop een tekening van opa: Wereldvijand no. 1.
Ik heb dit onderwerp uitgebreid nader onderzocht. Zie daarvoor de hoofdstukken die beginnen met Opa's Stalin-tekening, hieronder.
Kleintjes
In het Utrechtsch Nieuwsblad verschijnt er in september 1943 een 'kleintje' van opa's hand, een mini-advertentie. Vanwege, waarschijnlijk, financiële krapte vraagt hij een koper voor de 'zilvervos' (een bontje) van Let.
Typisch Jul. is de toevoeging "volwaardig ex":
(Er staat nog een woord boven 'ZILVERVOS', maar dat is helaas op de scan van het Utrechts Archief weggevallen.)
Uit familie-overlevering heb ik gehoord dat het bontje verkocht is en dat Let na de oorlog het bontje nog eens heeft gezien om de nek van de koper.
Ik stel me voor dat Jul enthousiast heeft verteld dat de 'kleintjes' werken, want de maanden erna verschijnen er advertenties van zijn broer Jacques (schemerlamp, tapijt, herenwinterjas, dameshoed) en zijn ouders (slaapkamer, tuinligstoelen).
Het Parool
Begin juni 1945 schrijft Let, Jul's vrouw, een brief aan hun oudste kind, Lieke. Lieke zit dan nog in Overijssel (zie het hoofdstuk Opa's kinderen in de oorlog). Let schrijft over de bevrijding van een maand eerder en daaruit is tussen de regels door te lezen dat opa in deze dagen de illegale krant Het Parool rondbracht.
Vrijdagavond (4 Mei) kwam Dik Bijlsma (hij had een kristalletje, dus luisterde nog geregeld) om 8 uur het laatste nieuws vertellen. Vader was net op z'n tweede ronde, want Het Parool verscheen de laatste week 2x per dag. Even later komt Sita binnen vliegen: Mevrouw, Mevrouw, Duitsland heeft gecapituleerd en jawel hoor binnen 5 minuten was iedereen buiten en zoals je begrijpen kunt door het dolle heen. Daar tusschendoor zag je menschen loopen met hele stomme snuiten die maar niet begrepen wat er gebeurde, maar die onwetendheid duurde niet lang. Bij Bijlsma hebben we de avond gezellig verder doorgebracht (...)
Bijlsma woonde ook op de Oudwijkerlaan (nummer 1A).
Meer over het illegale Parool op deze site.
Contacten met verzetsman
Opa kwam aan het eind van de oorlog over de vloer bij de katholieke verzetsman Martin Mulder (1902-1991) uit Harmelen. Dat herinneren twee zonen van Mulder zich.
De oudste van de twee vermoedt dat opa wilde weten hoe hij aan eten kwam. Het lijkt in ieder geval een bewijs te zijn van de veelgehoorde stelling in de familie dat opa contacten had met het verzet.
(Voor nadere informatie over verzetsman Martin Mulder zie dit verhaal.)
Opa maakte kort na de oorlog (?) een tekening van de jongste van de twee zonen:
In naoorlogse brieven van Jul. naar zijn dochter Lieke (zie het hoofdstuk Opa's kinderen in de oorlog) komt de naam voor van pastoor Frans Stokman uit Oldenzaal, die tijdens de oorlog ondergedoken zat in Utrecht (Wie is Stokman? Zie dit verhaal van mij).
Jul schrijft op 31 mei 1945 dat hij steeds bezig is met het verkrijgen van een reisvergunning naar Overijssel, maar dat dit niet lukt.
"Zelfs Pastoor Stokman, die de vijf oorlogsjaren in de Mgr. v.d. Weteringstraat heeft ondergedoken gezeten, kan geen vergunning krijgen om naar z'n Parochie terug te keren..."
"Nu verklap ik geen geheim meer, wanneer ik vertel, dat ik voor Pastoor Stokman, tot nu toe een zekere mijnheer Haupt, koeriersdiensten verricht en op zijn verzoek ook zijn terugkeer naar Oldenzaal moet voorbereiden."
Het gekke is dat volgens de bronnen die ik heb gevonden (parochie-bladen), pastoor Stokman al op de zaterdag voor Pinksteren, op 19 mei, is teruggekeerd in Oldenzaal.
Op maandag 11 juni 1945 schrijft Jul. de volgende zinnen naar Lieke: "Zojuist krijg ik bericht, dat Pastoor Stokman Donderdag l.l. naar Oldenzaal is vertrokken. Men had vergeten, dit mij nog tijdig mee te delen!"
Ik vermoed dat Jul. geïnformeerd is door het Utrechts Katholiek Dagblad die rond 9 juni een stukje over de terugkeer van Stokman schreef.
Bij mij rijst twijfel over de betrokkenheid van Jul. bij de onderduik van Stokman.
Dossier
Aangezien ik vermoed dat opa voor het Stalin-affiche een nieuwe versie van zijn tekening heeft aangeleverd (zie de hoofdstukken over Opa's Stalin-tekening), heb ik voor alle zekerheid maar eens onderzocht of zijn naam voorkomt in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging.
In dat archief worden dossiers bewaard van Nederlanders die na de Tweede Wereldoorlog 'Bijzondere Rechtspleging' hebben moeten ondergaan en/of naar wie onderzoek is gedaan op beschuldiging van samenwerking met de Duitse bezetter, verraad, NSB-lidmaatschap, en zo meer.
Opa komt daarin niet voor.
